اسهال در کودکان و راهکارهای پیشگیری و درمان آن
مقدمه:
بیماری اسهال متأسفانه دومین علت اصلی مرگ و میر در کودکان زیر پنج سال و دلیل مرگ و میر سالانه ۵۲۵۰۰۰ کودک است. اسهال می‌تواند چندین روز طول کشیده و بدن را در شرایط بدون آب و املاح مورد نیاز برای بقا، قراردهد. در گذشته، برای اکثر مردم، کم‌آبی شدید و از دست دادن مایعات، عوامل اصلی مرگ و میر ناشی از اسهال بودند. در حال حاضر، سایر علل مانند عفونت‌های باکتریایی احتمالاً سهم بیشتری از مرگ و میرهای مرتبط با اسهال را تشکیل می‌دهند. کودکانی که دچار سوءتغذیه یا نقص ایمنی شده‌اند و همچنین افرادی که مبتلا به ایدز هستند بیشتر در معرض اسهال تهدیدکننده زندگی هستند.
گستردگی بیماری اسهال چقدر است؟
همانطور که پیشتر گفته شد، بیماری اسهال یکی از مهمترین علل مرگ و میر کودکان در جهان است که بیشتر ناشی از منابع غذایی و آب آلوده است. در سراسر جهان ۷۸۰ میلیون نفر از دسترسی به آب آشامیدنی سالم و دو و نیم میلیارد نفر از فاضلاب بهداشتی برخوردار نیستند. اسهال ناشی از عفونت در سراسر کشورهای در حال توسعه، گسترده است. این در حالی است که در کشورهای کم‌درآمد، کودکان زیر سه سال هر سال به طور متوسط سه مرتبه اسهال را تجربه می‌کنند. شایان ذکر است هر بار ابتلا به اسهال کودک را از تغذیه لازم برای رشد محروم می‌کند و زمینه‌ساز بروز و یا تشدید سوءتغذیه می‌شود.
تعریف اسهال:
اسهال به عنوان دفع سه بار یا بیشتر مدفوع آبکی یا مایع در روز (یا دفعات مکرر بیش از حد معمول برای فرد) تعریف می‌شود. یادآوری می‌شود نه دفع مکرر مدفوع قوام‌دار و شکل‌گرفته و نه دفع مدفوع شل و خمیری توسط نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، هیچکدام اسهال نیست.
انواع اسهال:
سه نوع بالینی اسهال وجود دارد:
- اسهال آبکی حاد که از چند ساعت یا چند روز طول می‌کشد و شامل بیماری وبا می‌شود.
- اسهال خونی حاد
- اسهال مداوم که ۱۴ روز یا بیشتر طول می‌کشد.
عوامل ایجادکننده اسهال:
عفونت: معمولاً اسهال یکی از علائم عفونت‌های ناشی از تعداد زیادی از موجودات باکتریایی، ویروسی و یا انگلی است که بیشتر آنها توسط آب آلوده به مدفوع منتقل می‌شوند. عفونت زمانی شایع‌تر می‌شود که بهداشت به خوبی رعایت نمی‌شود و به ویژه کمبود رعایت نکات بهداشت فردی و آب سالم برای نوشیدن، آشپزی و نظافت وجود داشته باشد. روتاویروس و اشریشیا کولی، دو عامل رایج اسهال متوسط تا شدید در کشورهای کم‌درآمد هستند. سایر عوامل بیماری‌زا مانند گونه‌های کریپتوسپوریدیوم و شیگلا نیز ممکن است مهم باشند. در برنامه‌ریزی پیشگیری و درمان اسهال، الگوهای سبب‌شناسی خاص هر منطقه نیز باید در نظر گرفته شوند.
سوءتغذیه: کودکانی که بر اثر اسهال جان خود را از دست می‌دهند، اغلب از سوءتغذیه زمینه‌ای رنج می‌برند که این امر آنها را در برابر اسهال آسیب‌پذیرتر می‌کند. هر بار ابتلا به اسهال، به نوبه خود، وضعیت سوءتغذیه آنها را بدتر می‌کند. شایان ذکر است اسهال یکی از عوامل اصلی ایجاد سوءتغذیه در کودکان زیر پنج سال است.
منبع آب آلوده: آب آلوده به مدفوع انسان، به عنوان مثال، ناشی از فاضلاب و آلودگی تانکر‌ها، از عوامل مولد اسهال نگران‌کننده است. همچنین مدفوع حیوانات نیز دارای میکروارگانیسم‌هایی است که می‌تواند باعث اسهال شوند.
علل دیگر: بیماری اسهال همچنین می‌تواند از فردی به فرد دیگر منتقل شود که این مورد با رعایت نکردن بهداشت فردی تشدید می‌شود. تهیه یا نگهداری غذا در شرایط غیربهداشتی یکی دیگر از عوامل اصلی ایجاد اسهال است. ذخیره و جابجایی ناایمن آب خانگی نیز عامل خطر مهم دیگری است. همچنین ماهی و غذاهای دریایی حاصل از آب آلوده نیز ممکن است سبب بروز اسهال شوند.
پیامدهای ناشی از اسهال چیست؟
کم‌آبی بدن شدیدترین تهدید ناشی از اسهال است. در طول یک دوره اسهال، آب و الکترولیت‌ها (سدیم، کلرید، پتاسیم و بیکربنات) از طریق مدفوع مایع، استفراغ، عرق، ادرار و تنفس از دست می‌روند. کم‌آبی زمانی اتفاق می‌افتد که این اتلاف آب، جایگزین نشود.
کم‌آبی بدن در سه اندازه، درجه بندی می‌شود:
- کم‌آبی شدید: فرد حداقل دو مورد از این علائم را دارد: بی حالی/بیهوشی، چشمهای گود رفته، قادر به نوشیدن نیست یا نوشیدن او ضعیف است، حالت ارتجاعی پوست بسیار آهسته است یعنی بیش از ۲ ثانیه طول می‌کشد تا به حالت اولیه برگردد.
- تاحدی کم‌آبی: فرد دارای دو یا چند مورد از این علائم است: بی قراری، تحریک پذیری، چشمهای گود رفته، تشنه است، مشتاقانه می‌نوشد.
- بدون کم‌آبی: فرد علائم کافی برای طبقه بندی به عنوان کم‌آبی شدید یا کم‌آبی را ندارد.
پیشگیری و درمان اسهال:
اقدامات کلیدی برای پیشگیری
- دسترسی به آب آشامیدنی سالم
- استفاده از امکانات بهداشت عمومی در سطح مطلوب
- شستن دست با صابون به ویژه بعد از استفاده از سرویس بهداشتی و قبل از تهیه یا خوردن غذا
- تغذیه انحصاری شیرخواران با شیر مادر در شش ماه اول زندگی
- رعایت اصول بهداشت فردی و غذایی
- آموزش بهداشت در مورد نحوه گسترش عفونت‌ها
- در صورت امکان واکسیناسیون علیه روتاویروس
اقدامات کلیدی برای درمان
- آبگیری مجدد خوراکی: با استفاده از محلول قندی نمکی آبگیری خوراکی (ORS[۱]).
توجه! یادآوری می‌شود ORS مخلوطی از آب تمیز و بهداشتی، نمک و شکر است و هزینه درمان با آن ناچیز است. این محلول در روده کوچک جذب می‌شود و جایگزین آب و الکترولیت‌های از دست‌رفته از طریق مدفوع می‌شود.
- مکمل‌های روی: مکمل‌های روی طول دوره اسهال را تا ۲۵ درصد کاهش می‌دهند و با ۳۰ درصد کاهش حجم مدفوع همراه هستند.
- آبگیری مجدد وریدی: با تزریق مایعات داخل وریدی در صورت وجود کم‌آبی شدید یا شوک
- غذاهای غنی از مواد مغذی: حلقه معیوب سوء تغذیه و اسهال را می‌توان با ادامه دادن غذاهای غنی از مواد مغذی شامل شیر مادر در طول یک دوره ابتلا به اسهال از بین برد. برای شیرخواران زیر شش ماه ادامه تغذیه انحصاری با شیر مادر و برای کودکان بزرگتر دادن رژیم غذایی مغذی به همراه شیر مادر در شرایط اسهال و همچنین ادامه آن وقتی حال کودک خوب است، توصیه می‌شود.
- مشورت با یک متخصص بهداشت و سلامت: به ویژه برای مدیریت اسهال مداوم یا هنگامی که خون در مدفوع وجود دارد و یا در شرایطی که علائم کم‌آبی بدن وجود دارد، توصیه می‌شود.
[۱] ORS: Oral rehydration solutions